Χομπς, Τόμας

(Hobbes, Ουέστπορτ 1588 – Χάρντουικ 1679). Άγγλος φιλόσοφος. Αφού τελείωσε τις πανεπιστημιακές σπουδές του στην Οξφόρδη, έκανε ένα πρώτο ταξίδι στην ηπειρωτική Ευρώπη ως κηδεμόνας του γιου του λόρδου Κάβεντις. Γυρίζοντας στην Αγγλία, εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, όπου γνώρισε τον Βάκονα, τον Χέρμπερτ του Τσέρμπερι και τον Μπεν Τζόνσον και όπου μπόρεσε να επιδοθεί στη μελέτη των κλασικών ιστορικών και ποιητών, μεταφράζοντας, μεταξύ άλλων, το έργο του Θουκυδίδη. Το 1629-31 έκανε ένα δεύτερο ταξίδι στη Γαλλία, αλλά η είσοδός του στις ευρύτερες σφαίρες της ζωντανής ευρωπαϊκής φιλοσοφικής σκέψης αρχίζει με το τρίτο ταξίδι του στην Ευρώπη (1634-37), όταν συνάντησε τον Γαλιλαίο στη Φλωρεντία και τον Γκασαντί και τον Ντεκάρτ στο Παρίσι. Όταν αναγκάστηκε το 1641 από τις πολιτικές αναστατώσεις της χώρας του να καταφύγει ως εξόριστος στη Γαλλία, διατύπωσε τις περίφημες αντιρρήσεις του στους Στοχασμούς του Ντεκάρτ, που προκάλεσαν βίαιη πολεμική μεταξύ των δύο φιλοσόφων. Τα χρόνια γύρω στο 1640 ήταν η περίοδος κατά την οποία ο X. διαμόρφωσε τις φιλοσοφικές του αντιλήψεις με υλιστική και μηχανοκρατική κατεύθυνση και τις βάσεις της πολιτικοκοινωνικής σκέψης του. Στα χρόνια αυτά ανάγεται το σχέδιό του να αναπτύξει τη φιλοσοφία του, που είχε διατυπώσει ήδη στα Στοιχεία του φυσικού και πολιτικού νόμου (γράφτηκαν το 1640, αλλά δημοσιεύτηκαν το 1650), σε μια ευρύτερη τριλογία, που έμελλε να περιλάβει κατά σειρά το De cive (1648), το De corpore (1655) και το De homine (1658). Το 1651 είχε δημοσιευτεί εν τω μεταξύ το σημαντικότερο από τα έργα του X., ο Λεβιάθαν, που το τιτλοφόρησε έτσι για να τονίσει ότι η απόλυτη εξουσία του κράτους, που υποστήριζε αυτός, έπρεπε να είναι όμοια με τη δύναμη του περίφημου βιβλικού τέρατος. Στα γηρατειά του, όταν φαινόταν ότι η Παλινόρθωση θα του εξασφάλιζε κατά τα τελευταία του χρόνια τη γαλήνη που δεν είχε γνωρίσει έως τότε, ο X. έγινε αντικείμενο κατηγοριών και επιθέσεων για το θρησκευτικό πνεύμα του στη Βουλή των Κοινοτήτων από την Πρεσβυτεριανή Εκκλησία· αυτό τον ανάγκασε να αναθεωρήσει και να τροποποιήσει τη λατινική έκδοση του Λεβιάθαν, που εκδόθηκε στο Άμστερνταμ το 1668. Για τη φιλοσοφία του X. όλα όσα υπάρχουν έχουν υλική πραγματικότητα. Είναι αδύνατο να φανταστούμε ουσία, που να μην είναι ύλη. Τα υλικά σώματα διακρίνονται σε φυσικά και τεχνητά. Τα τεχνητά είναι αυτά που οφείλουν την ύπαρξή τους στον άνθρωπο, όπως π.χ. το κράτος. Τέκνο της μηχανικής και ποσοτικής επιστήμης της εποχής του, ο υλισμός του X. διαφέρει βαθύτατα από τον νατουραλισμό της Αναγέννησης. Η κατά πολύ όμως μεγαλύτερη σημασία της σκέψης του X. πρέπει να αναζητηθεί όχι στη λογική του, αλλά στην πολιτική φιλοσοφία του: βίαιη και ωμή, αλλά που χαρακτηρίζεται από ένα ρεαλιστικό όραμα με μεγαλειώδεις συλλήψεις. Γέννημα μιας εποχής, που είδε την Αγγλία να σπαράσσεται από τους αγώνες μεταξύ του Κρόμγουελ και των Στούαρτ και ολόκληρη την Ευρώπη να συγκλονίζεται από πολέμους και κρίσεις όχι λιγότερο βαθιές η σκέψη του X. κυριαρχείται από την ανάγκη να εξα-σφαλιστούν στην κρατική εξουσία τα μέσα και τα όργανα για να διαφυλάξει, με κάθε θυσία, την κοινωνική ειρήνη. Ο άνθρωπος δεν είναι, κατά τη γνώμη του, ζώο ενστικτωδώς πολιτικό, όπως είναι για τον Αριστοτέλη: ένα ον προορισμένο από την ίδια τη φύση να ζει σε κοινωνία· αντίθετα, είναι ένα ον ανυπότακτο, περήφανο για την ανεξαρτησία του και με την τάση να απολαμβάνει αχαλίνωτα την ελευθερία του. Η φυσική κατάσταση είναι, επομένως, για τον X. μια κατάσταση αμοιβαίας βίας και καταπίεσης όπου –απαλλαγμένοι από κάθε δεσμό και χαλινό– οι άνθρωποι βρίσκονται διαρκώς σε αγώνα μεταξύ τους (homo homini lupus). Εκείνο λοιπόν, που τους κάνει να ενώνονται, είναι ο φόβος και όχι η αμοιβαία έλξη. Αποφασίζουν να μπουν σε κοινωνία για να προστατεύουν το βασικό αγαθό τους, τη ζωή. Ο άνθρωπος δεν αντλεί τον ανθρωπισμό του, κατά τον X., από κάποια υπερβατική προσφορά: δεν είναι άνθρωπος, ηθικό πρόσωπο, πριν από τη σύνδεσή του με τους άλλους ανθρώπους, αλλά γίνεται μόνο μέσα και μέσω του τεχνητού αυτού σώματος, του ιστορικο-ηθικού δηλαδή οργανισμού, που είναι το κράτος. Η προϋπόθεση της ανελευθερίας των υπηκόων εμποδίζει φυσικά την ιδέα αυτή να πάρει, στη σκέψη του X., όλη της την πλήρη ανάπτυξη. Αυτό δεν εμποδίζει όμως τον X. να θεωρεί ότι ο άνθρωπος, όπως είναι στη φυσική κατάστασή του, δεν είναι κυριολεκτικά άνθρωπος, λογικό ον, αλλά απλώς ζώο. Η άνοδος στο επίπεδο της ηθικής και της λογικής πραγματοποιείται από τον άνθρωπο –και αυτή είναι ίσως η υψηλότερη ιδέα που αναδύεται από τα πολιτικά έργα του X.– μόνο με την πρόσκτηση της δεύτερης αυτής φύσης, στην οποία φτάνει όταν γίνει μέλος της κοινωνίας. Xομπς Τόμας: προμετωπίδα της Α’ έκδοσης του «Λεβιαθάν» (1951).